. DÜNYA SAVASI’NDA

ERZINCAN CEPHESI ILE ILGILI

YENI BELGELER,

BALABANLILAR ve 3. ORDU
ARASINDAKI BAGLANTI (2)

(TEMMUZ 1916-KASIM 1921)(1)


Vatan ÖZGÜL


NEW DOCUMENTS ABOUT 1.WORLD WAR AT ERZINCAN FRONTLINE, BALABAN TRIBE AND RELATIONS BETWEEN OTTOMAN’S 3. ARMY

(JULY 192 1-OCTOBER 1921)

At the beginning of July 1916, the battle between Ottoman’s and Russian Armies was carrying on at Erzincan front line. The leader of Balaban tribe called “Gul Agha” was still giving hand to Ottoman’s 3. Army. The general of the 3. Army “Vehip Pasha” knew Gul Agha very well, conciuded frorn the new documents that are giyen with this article.

Gul Agha serviced as a rnilitary officer, possessing a group of soldiers where be coilected them from his own tribe. They were cailed “Mucahid Birligi’, literally can be translated to “fighter team”. As a Kizilbash tribe in Dersim province, it is interesting to investigate that Balabans -with the Iiedership of Gül Agha- helped to Ottoman ‘s Armies ilke some of the other Kizilbash tribes living around Dersim province since it is ordinarily known and thought different.

Also a new document is presented here in this article about “Seyid Riza” a well known character and a leader in Dersim. A lot of discussions had been done on him in literature about Dersim history.

Anahtar Kelimeler: Gülaga, Balaban, III. Ordu, Seyit Riza, Mücahit Birligi ve Erzincan

Haziran sonu ile Temmuz basi arasinda, Gül Aga’nin bulundugu cephede siddetli çarpismalar olur. Gül Aga mücahideleriyle birlikte zor duruma düser ve Mücahid Birligi’nin basindan ayrilmak istedigini söyler. Bu durumu bildirmek üzere Vehip Pasa’ya bir mektup yazar. Vehip Pasa, o an için yardim kuvvetleri gönderemeyecegini ancak birkaç güne kadar yardimci kuvvetlerin cepheye gelecegini, dayanmasi gerektigini, bu yüzden Mücahid Birligi’nin basindan ayrilmasini dogru bulmadigini bildirir. Bir hafta daha sabirli olmasini, daha sonra kendisini (ve asiretini) cephe gerisine aldiracagi sözünü verir(2). Nuri DERSIMI’nin aktarimlarina göre bu savaslar sirasinda Gül Aga, asiretinin büyük bir bölümünü yitirmis, kendisi de yarali olarak Erzincan’a gelerek, 5 Temmuz’da Munzur Daglari’ndan Dersim’e siginmisti(3). Nuri DERSIMI, ordunun Gül Aga’yi yalniz birakarak geri çekildigini iddia etmektedir(4). Gül Aga yaralandigi için Mücahid Birligi’nin basindan ayrilmak istemis olabilir.

1. Rus Kolordusu’nun Erzincan istikametindeki ileri hareketi devam ediyordu. Bu durum karsisinda 2. Mintika Komutani Yusuf Izzet Pasa Erzincan’i bosaltmaya karar vererek birliklerine Kemah Bogazi-Çayir hattina çekilmeyi emretti. Bu emir basari ile uygulanarak Ruslar’in kusatici hareketlerinden siyrilan birlikler Erzincan’in batisindaki daglara çekilmeye basladilar(5). 26 Temmuz’da Erzincan, Ruslarin eline geçti. Kemah ve Çardakli Bogazi girislerini tutan Osmanli birlikleri direnise devam ediyorlardi. 27 Temmuz’da (Ruslar’la birlik olan) Dersimliler’in Kemah Bogazi bölgesindeki Osmanli birliklerine saldirmislar böylece Osmanli birlikleri geri çekilmek zorunda kalmislardi(6). Nuri DERSIMI’nin bu olayla ilgili yorumu söyledir:

“Dersimliler, Osmanli Ordu Kumandanligi’nin hilesiyle Kürtler’in ugradigi felaket ve sefaletin intikamini almak istiyorlardi. Bu nedenle Kemah Bogazina dogru çekilmekte olan 28. ve 36. tümenlerin çekilme hatti Ovacik ve Gülap Asiretleri tarafindan kesilerek, karsi koymaya çalisan Osmanli subaylari öldürüldü ve tümenler teslim alinarak askeri malzemeleri ellerinden alindiktan sonra serbest birakildi(7).” Bu noktada Vecihi TIMUROGLU’nun siirine de bir göz atmak gerekli diye düsünüyoruz.


Yasamamiz topragindaydi Anadolu’nun

Ve ölümden güzeldi yarpuzun( tadi

Asiret dövüslerinden(9) bin kalsa da

Gül Aga’nin yüregi kitap kadar

Rus tutmusken Çardakli Bogazi ‘ni küsülmez

Osmanli ‘ya biyiklarimizin küslügü yeter


Özgürlüge esitlige yürüyen bu çagda

Gül Aga’nin kilicinda isilti

Kirlangicin aksama dalisindan daha hizli

Çardakli Bogazi ‘ni tuttu asiretler

Yar/ava çikan çocuklardan daha sevinçliydik,

General Lahov ‘un askerleri çekip giderken (10)

2 Agustos tarihinde Gül Aga’ya telgraf çeken Elazig Valisi Sabit Bey, geri çekilmekte olan Balabanlilar için Malatya ve Harput’ta istenilen yerlerde iskan olmalari için hazirliklarin yapildigini bildirdi. Bunun için Hozat’a gelinmesi gerektigini, Hozat’a gelis sirasinda Seyit Riza’dan yardim almalarinin yararli olacagini vurguluyordu. Söyle bir tabir kullanilmis:

“...simdiye kadar din ve namusu ile hizmet eden Seyit Riza...”. Bu cümleden, en azindan o ana kadar Seyit Riza’nin Osmanli Ordusu aleyhinde bir girisimde bulunmadigini, aksine olumlu tavirlari ile bilindigi sonucunu çikartiyoruz. Ya da baska bir açidan bakilacak olursa -Dersim’de görev yapan bir devlet yetkilisi olarak- Elazig Valisi Sabit Bey’in Seyit Riza’ya sahsi açidan, olumlu bir kanaat besledigi söylenebilir(11). Nuri DERSIMi, (1912 yilinda) Hozat valisi Sabit’in otoritesinin Seyit Riza tarafindan taninmadigini, Ittihat ve Terakki’nin uygulamak istedigi projeleri sonuçsuz birakmak için Seyit Riza’nin bir hareket meydana getirdigini ve Vali Sabit’in bu hareketi bastirmaya çalistigini iddia etmektedir(12). Ancak Dersim Raporu’nda söz konusu olayi teyid edecek bir bilgi bulunmamaktadir. Buna karsilik 1914 yilinda Kirgan Asireti’nin içinde bulundugu harekete Seyit Riza’nin destek vermedigi hatta bu harekete karsi tavir sergiledigi iddia edilmektedir(13). [Seyit Riza’nin](15) Hozat’in isgalden kurtarilmasinda katkisi olmustur(14).

Telgrafin devaminda Hozat’a gelindikten sonra jandarma ve çevre tümenlerin korumasinda Balabanlilar’in Hozat’a gelislerinin kararlastirildigi Gül Aga’ya bildirilmisti(16). Bu gelismelerden sonra, Agustos sonu itibariyle Balabanlilar’in Asvan köyüne (Elazig (17)) yerlesmis olduklarini görüyoruz. Kasim 1917 ile Ocak 1918 tarihleri arasinda gönderilmis yazismalardan, o sirada Malatya Akçadag’da Arga bölgesine göçmüs olduklarini anliyoruz(1. Balabanlilar’in Asvan’dan Malatya’ya göçünün, iklim kosullarindan kaynaklanan sorunlardan dolayi gerçeklestigi iddia edilmektedir(19). Savasta göstermis olduklari yararliliklardan dolayi bazi konularin çözümünde yöredeki Osmanli bürokratlari ve Ordu tarafindan kolaylik gösterildigini hatta para yardimi bile aldiklarini tespit ediyoruz. 3. Ordu Komutani ile Gül Aga arasinda irtibatin devam ettigini hatta ara sira yüz yüze görüsmeler yapildigini görüyoruz. Yazismalardan Gül Aga liderligindeki Balabanlilar’in, bu zaman dilimi içinde bizzat savasin içinde olmadiklari, daha çok cephe gerisinde orduya yardimci olup yasani mücadelesi ile ugrastiklari kanisi uyandi(20).

Hizmetlerinden dolayi Dersimliler’in bir kismina harp madalyalari verilmistir(21). 28 Ocak 1918’de 3. Ordu tarafindan Gül Aga’ya 5. rütbeden bir kita mecidi nisani(22) verilmistir(23). Daha önce de Gül Aga’nin kardesi Mehmet Aga’nin harp madalyasi ile ödüllendirildigini aktarmistik(24).

1917 yilinda 1. Dünya Savasi’na dahil olan ülkelerle Osmanlilar arasin da antlasmalar oldu. Rusya’da gerçeklesen Ekim Devrimi’nin de etkisiyle dogu cephesindeki savas Osmanli’nin lehinde islemeye basladi. Ancak bu kaos ortami içinde Ermeni sorununun ayyuka çiktigi ileri sürülebilir(25). 1. Dünya Savasi’nin sonlarina dogru Balabanlilar Erzincan’a dönmüstür(26). Erzincan’dan döndükten kisa bir süre sonra ise Gül Aga vefat etmistir(27). Nitekim daha sonraki yazismalarda ve 1918 sonrasindaki olaylarin anlatildigi kaynaklarda Gül Aga’nin ismine rastlayamiyoruz. Anlasilan o ki Gül Aga’dan sonra Erzincan çevresindeki Balabanlilar’in liderligini kardesi Mehmet Aga almistir. - Daha sonralari ise Gül Aga’nin oglu Kamer Aga’nin Balabanlilarin liderligine geçtigini ancak hem Mehmet Aga döneminde hem de Kamer Aga döneminde Gül Aga’nin kardesi Hüseyin (Pasa) Bey’in de liderlik konusunda rol oynadigini görüyoruz(2. Hüseyin Bey ve Gül Aga’nin ayni anda liderlik (agalik) görevi üstlenmis olabilirler. Nitekim Dersim çevresindeki asiretlerin tamamina yakininin birden fazla lideri [agasi](29) vardi.

19 Mayis 1919’da Samsun’a gelen Mustafa Kemal Pasa, Havza’ya oradan da Amasya’ya geçer. 1 Temmuz’da Rus ve Ermeni istilasindan yeni kurtulmus olan Erzincan’a gelir. Müdafa-i Hukuk Cemiyeti’nin Erzurum’da düzenledigi kongreye katilmak üzere Erzurum’a dogru yola koyulan Mustafa Kemal 2/3 Temmuz gecesi Tercan’a ulasir(30). Mustafa Kemal’in Tercan’a varisi sirasinda, Mehmet Aga(31) liderligindeki Balabanlilar’in ve çevredeki diger Alevi asiretlerinin olusturdugu milis kuvvetlerinin korumasinda oldugu, hatta Mustafa Kemal’in bu asiret liderleriyle Tercan’da görüstügü iddia edilmektedir(32). Baki ÖZ, Balabanlilarin bu yardimlarindan ve milis gücü kurarak ulusal savasima katilmalari nedeniyle M. Kemal’in, Mehmet Agaya tesekkür yazisi gönderdigini aktarmaktadir. Bu bilgiyi Gül Aganin torunu olan Müslüm GÜLSEN de teyid etmistir. Müslüm GÜLSEN, Mehmet Aga’nin çocuklarinin bu emaneti daha sonradan kaybettiklerini bildirmistir(33).

1919 yilinda Paris’te baslayan Baris Konferansi’na Serif Pasa’nin baskanliginda bir Kürt Delagasyonu’nun katildigi ve çesitli etkinliklerde bulundugu degisik kaynaklarda yer almaktadir34. Serif Pasa, Paris Baris Konferansi’ni Kürtler lehinde etkilemek için bir dizi görüsmelerde bulunur. Bu etkinlikler ikili görüsmeler, yazismalar, memorandumlar sunma ve konusmalar halinde sürüp gider (35).Serif Pasa’nin Kürtler’e iliskin kapsamli görüsleri 22 Mart 1919 tarihli bir memorandumda yer alir(36). Son memorandumda Kürt-Ermeni iliskilerine deginen Serif Pasa 22 Aralik 1919 tarihinde Ermeni temsilcisi Boghos Nubar Pasa ile bir antlasma imzalar. Bu antlasma Baris Konferansi nezdinde hem Ermeniler’e hemde Kürtler’e daha rahat hareket edebilme serbestisi kazandirir(37).

Serif Pasa ile Boghos Nubar arasindaki antlasma, Türkiye’de ve özellikle Dogu ve Güneydogu Anadolu’daki halk arasinda büyük gürültü koparir38. Bu olayla ilgili olarak Subat 1920’den itibaren dogu’daki bazi asiret liderleri tarafindan Istanbul’a, Meclis’e protesto telgrafiari çekilir Erzincan’dan gönderilen telgrafta Keçel, Asuranli, Demanli, Abbasi, Beratli asiretleri liderleri ile birlikte Balabanlilar’in lideri Hüseyin (Pasa) Bey’in de imzasi bulunmaktadir. Yine ayni baglamda 19-23 Subat tarihlerinde Fransiz Yüksek Komiserligi’ne Erzincan, Van, Tercan, Hasankale ve Elazig asiret liderleri tarafindan protesto telgraflari çekilir. Erzincan’dan çekilen telgrafi imzalayanlar arasinda yine Balabanli Hüseyin (Pasa) bey’in imzasi bulunmaktadir(40).

Temmuz-Agustos 1920 tarihli yazismalardan, Erzincan Kop Dagi civarinda gelisen bir takim olaylarin mevcud Jandarma ile birlikte Balabanli Mehmet Aga’nin basinda bulundugu birlikce çözüldügünü tespit ediyoruz. 15. Kolordu Komutani Kazim KARABEKIR tarafindan Erzincan Mutasarrifligi’na gönderilmis (ve anlasildigi kadariyla oradan da Balabanli Mehmet Aga’ya ulastirilan) yazidan erzak nakli sirasinda saldiri gerçeklestirmis olan eskiya(41) ‘nin ele geçirdigi malzemelerin geri alinmasinda Balabanlilar’in, Selepür Jandarma takimina yardimci oldugunu anliyoruz(42). Burada kastedilen eskiya, Ermeni çeteleridir. Bu tespiti, 18 Subat 1918’den sonraki olaylari aktaran Kazim KARABEKIR’in notlarina dayanarak yaptik:

“...Ermeniler bir devlet ordusuna yakisir mertçe hareket etmiyorlardi. Ellerine geçen silahsiz halki ve hatta kadin ve çocuklari- memede süt emenlerine kadar- süngülüyorlar veya evlere doldurup yakiyorlardi. Bunun için düsman tabiri yerine eskiya denilmesinin muvaffik olacagini ve bu tabirin ordumuzun maneviyatina da iyi tesir edecegi ordu kumandani Vehip Pasa’ya teklif ettim. Bu teklifim memuriyetle kabul olundu ve artik Erzincandan sonra emirlerde ve raporlarda Ermeni ordusu hakkinda düsman yerine eskiya tabiri kullanildi43. Nitekim bahsettigimiz belge Temmuz 1920’de yazilmistir.

Bu gelismelerin sonunda 10 Agustos tarihli telgraftan, Erzurum Valiligi ve 15. Kolordu Komutanligi’nca, Selepür Takimi Kumandani ve askerlerine ayrica Balabanli Mehmet Aga’nin müfrezesine takdir telgrafi gönderildigini anliyoruz(44). 2 ay sonra ise, Sansa Bogazi’ndaki gayretinden ve Trabzon ili sinirlari içinde gasp edilen hayvanlari kurtardigindan dolayi 15. Kolordu Komutan Yardimcisi Tuggeneral Kazim Bey (Kazim KARABEKIR) tarafindan Balabanli Mehmet Aga’ya takdirname yazisi gönderilmistir. Bu esnada Mehmet Aga’nin Erzincan Hinzori (Pinarlikaya(45)) Köyü’nde bulundugunu da tespit ediyoruz:

Dipnotlar
1 Yardimlarindan dolayi Ali AKTAS’a, Müfit YÜKSEL’e ve belgeleri kullanmam için veren Müslüm GÜLSEN’e tesekkür ederim.

Temmuz 1916 öncesi Balabanlilar hakkinda bilgi için bkz. Vatan ÖZGÜL, 1. Dünya Savasi’nda Erzincan Cephesi Ile ilgili Yeni Belgeler, Balabanlilar ve 3. Ordu Arasindaki Baglanti (1) (OCAK 1916-TEMMUZ 1916), Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, 17. Sayi; Vatan ÖZGÜL, 1 Dünya Savasi Öncesinde Balabanlilar, Osmanli Imparatorlugu ve Ittihat-Terakki ile Ilgili Bazi Belgeler, Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, 16. Sayi; Vatan ÖZGÜL, 19. Yüzyil’dan Önce Balaban Asireti, Haci Bektas Ve li Arastirma Dergisi, 14. Sayi.

2 bkz.EK 1

3 bkz. Nuri DERSIMI, Hatiratim, s. 78

4 bkz. Nuri DERSIMI, Kürdistan Tarihin de Dersim, s. 59

5 1. Dünya Savasinda Erzincan ve Dolaylarinda Cereyan Eden Türk-Rus Muharebeleri, s. 13

6 a.g.e., s. 14

7 Nuri DERSIMI, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 124 Bazi sözcükleri günümüz Türkçe’sine çevirdim.

8 Yarpuz: Güzel kokulu bir bitki. (Türkçe Sözlük, Yarpuz Maddesi)

9 Sair, asiretler arasinda bazi sorunlarin varligina deginiyor. Konuyla ilintili olmasi itibariyle bkz. EK 18

10 Vecihi TIMUROGLU, Bir Sürgünün Ezgileri-Dersim’in Agiti, s. 33-35. Vecihi TIMUROGLU, Ruslar’in Erzincan’a girisinden sonra Gül Aga’nin harekete geçtigini zannediyor.

11 Bu belge ile ilgili yapilacak yorumlar ne olursa olsun hiç sühesiz ilgi çekici bir belge oldugunu, Dersimli Asiretler ve zamanin devlet yetkilileri arasindaki iliskilerin daha rasyonel ve nesnel anlamda irdelenmesi gerektigi düsünüyoruz.

12 bkz. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s.106

13 bkz. Dersim, Jandarma Genel Komutanligi’nin Raporu, s. 137

14 bkz. Kazim KARABEKIR, Kürt Meselesi, s. 95

15 Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, arka kapak.

16 bkz.EK2

1 7 bkz. Türkiye’de Meskun Yerler Kilavuzu, s. 95

18 bkz. EK 4-EK12. Serif FIRAT’da bu bilgiyi dogrulamaktadir. Eylül 1917’de geçen bir olay sonrasinda ‘Balabanli dayimiz Gül Aga bu sirada Malatya’nin ova köylerinde idi” seklinde bir bilgi aktariyor. (bkz. M. Serif FIRAT, Dogu Illeri ve Varto Tarihi, s. 151)

19 bkz. Nuri DERSIMI, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 59

20 bkz. EK 4-EK 13

21 Nazmi SEVGEN, Zazalar ve Kizilbaslar, s. 79

22 Mecidi Nisani: Sultan Abdülmecid’e hitaben ortaya çikmistir. Iyi hizmet edenlere verilirdi. 1 ‘den 5’e kadar farkli rütbeleri vardi. (Ayrintili bilgi için bakiniz Mehmet Zeki PAKALIN, Os manli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü, cilt 2, Mecidi Nisani maddesi)

23 bkz.EK 12

24 bkz. Vatan ÖZGÜL, 1. Dünya Savasi’nda Erzincan Cephesi ile ilgili Yeni Belgeler, Balabanlilar ve 3. Ordu Arasindaki Baglanti (1) (OCAK 1915-TEM MUZ 1916)

25 Ayrintili bilgi için bkz. Erdogan SAHIN, Erzincan Tarihi

26 Nuri DERSIMI, Ruslar’in Erzincan’i terkinden sonra oldugunu bildirmektedir. (bkz. Nuri DERSIMI, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 59)

27 a.g.e. s. 59. Nuri DERSIMI, Balabanlilar içersindeki bir söylentiye dayanarak Gül Aga’nin Erzincandaki Türk memurlar tarafindan zehirlendigini iddia etmektedir. (bkz. a.ge. s. 59)

28 bkz. EK 14-EK 19; Seyhmus ELÇI, Sevr ve Lozan Sürecinde Dogu Anadolu Asiretleri, s. 29,38; Baki ÖZ, Kurtulus Savasi’nda Alevi-Bektasiler, s. 38, 44;

Nuri DERSIMI, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 59; Dersim, Jandarma Genel Komutanligi’nin Raporu, s. 92

29 bkz. Ibrahim YILMAZÇELIK, 19. Yüzyilin Ikinci Yarisinda Dersim Sancagi, s. 143

30 bkz. Erdogan SAHIN, Erzincan Tarihi, 2. cilt, s. 428, 429

31 Gül Aganin kardesi. (bkz. Mehmet Ali BALABAN, Balaban Asireti Soy Seceresi s. 116)

32 bkz. Baki ÖZ, Kurtulus Savasi’nda Alevi-Bektasiler, s. 38

33 Müslüm GÜLSEN, (yas:66)

34 Rohat ALAKOM, Serif Pasa-Bir Kürt Diplomatinin Firtinali Yillari, s. 94

35 a.g.e. s. 96

36 a.g.e. s. 97

37 a.g.e. s. 98

38 bkz. a.g.e. s. 100; Seyhmus ELÇI, Sevr ve Lozan Sürecinde Dogu Anadolu Asiretleri, s.27; Erdogan SAHIN, Erzincan Tarihi, s. 435-436

39 bkz. Rohat ALAKOM, Serif Pasa-Bir Kürt Diplomatinin Firtinali Yillari. s. 100; Seyhmus ELÇI, Sevr ve Lozan Sürecinde Dogu Anadolu Asiretleri, s. 27. Kürt milliyetçisi arastirmaci-yazarlar bu telgraflarin sahte oldugunu, baskalari tarafindan yazildigini iddia etmektedirler. (bkz. Rohat ALAKOM, Serif Pasa-Bir Kürt Diplomatinin Firtinali Yillari. s. 100)

40 Seyhmus ELÇI, Sevr ve Lozan Sürecinde Dogu Anadolu Asiretleri, s. 29, 37, 38

41 Eskiya Aslinda Saki’nin çogul halidir. (bkz. Ferit DEVELLIOGLU, Osmanlica Türkçe Ansiklopedik Lügat) Günümüz Türkçesi’nde çogu zaman tekil anlam da kullanilmaktadir. Bu karmasa, veli evliya gibi sözcükler için de geçerlidir.

42 bkz.EK 14,15

43 Kazim KARABEKIR, Cihan Harbini Nasil Idare Ettik-Erzincan ve Erzurumun Kurtulusu-, Cilt 3, s. 109

44 bkz.EK14

45 Köyün yeni adi. (Adem KAPLAN, Tanyeri Agarirken, s.47)

Süvari Jandarma Alay Komutani Binbasi Sevket tarafindan gönderilen yazidan ayaklanmanin, civardaki ordu birliklerini oldukça yiprattigini anliyoruz. Yine çogunca bu ayaklanma sebebiyle ordu birliklerinin, Nisan 1921 ‘den beri hükümetten gerekli malzemeyi temin edemediklerini ve Balabanlilar’in kismende olsa ayaklanma sirasinda orduya yardimci oldugunu tespit ediyoruz. Binbasi Sevket, Balabanlilardan olusan müfrezenin kullanimi için tahsis edilmis malzeme, yiyecek, içecek, v.s.’nin 7 aydir yardim alamayan süvari alayina teberrü edilmesi ricasinda bulunuyor

KISALTMALAR

a.g.e. di geçen eser

bkz. : bakiniz

s. : Sayfa

KAYNAKÇA
1. KITAPLAR:

ALAKOM, Rohat, Serif Pasa, Avesta Yayinlari, 2. Baski, Istanbul, 1 998.

DERSIMI, Nuri, Hatiratim, Doz Yayinlari, Istanbul, Ekim 1997.

DERSIMI, Nuri, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayinlari, Istanbul, Ekim 1997.

ELÇI, Seyhmus, Sevr ve Lozan Sürecinde Dogu Anadolu Asiretleri, Sevr ve Lozan Sürecinde Dogu Anadolu Asiretleri, Adim Yayinlari, 1. Baski, Ankara, 1998

FIRAT, M. Serif, Dogu Illeri ve Var to Tarihi, Türk Kültürü Arastirma Enstitüsü Yayinlari, 5. Baski, Ankara 1983.

KAPLAN, Adem, Tanyeri Agarirken, Erzincan Ili Tanyeri Nahiyesi Kültür, Dayanisma ve Yardimlasma Dernegi Yayini, 1. Basim, Istanbul, Ocak 1997.

KARABEKIR,Kazim, Cihan Harbini Nasil Idare Ettik-Erzincan ve Erzurumun Kurtulusu-, Cilt 3, Yayina Hazirlayan: Faruk ÖZERGIN, 5. Baski, Istanbul, Mayis 2000.

ÖZ, Baki, Kurtulus Savasi’nda Alevi-Bektasiler, Cumhuriyet Gazetesi Yayini, Istanbul, Agustos 1997.

SEVGEN, Nazmi, Zazalar ve Kizilbaslar, Kalan Yayinlari, 1. Basim, Ankara, Agustos 1999

SAHIN, Erdogan, Erzincan Tarihi, Erzincan Hayra Hizmet ve Dayanisma Vakfi Yayini, Erzincan, 1987.

TIMUROGLU Vecihi, Bir Sürgünün Ezgileri-Dersim’in Agiti, Kalan Yayin la ri, 3. Basim, Ankara, Agustos 1999.

YILMAZÇELIK,Ibrahim, 19. Yüzyilin Ikinci Yarisinda Dersim Sancagi, (Kendi Yayini), 3. Baski, Elazig, 1999.

2. MAKALE, BELGELER ve DIGER

KAYNAKLAR:

Telgraf, mektup, vesika, vs.ler. Bunlari Gül Aga’nin torunu Müslüm GÜLSEN’den temin ettik

1. Dünya Savasinda Erzincan ve Dolaylarinda Cereyan Eden Türk-Rus Muharebeleri, Harp Akademileri Komutanligi Yayinlari, Istanbul, Subat 1982.

Dersim, Jandarma Genel Komutanligi’nin Raporu, Kaynak Yayinlari, Istanbul, Ekim 1998.

Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü, Mehmet Zeki PAKALIN, Milli Egitim Bakanligi Yayinlari, Istanbul, 1993.

Osmanlica-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ferit DEVELLIOGLU 15. Baski, Aydin Kitabevi Yayinlari, 1988.

Türkiye’de Meskun Yerler Kilavuzu, Içisleri Bakanligi Yayinlari, Ankara, 1946.

ÖZGÜL, Vatan, 19. Yüzyil’dan Önce Balaban Asireti, Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, 14. Sayi, Ankara, Yaz 2000.

ÖZGÜL, Vatan, 1.Dünya Savasi Öncesinde Balabanlilar, Osmanli Imparatorlugu ve Ittihat-Terakki ile Ilgili Bazi Belgeler, Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, 16. Sayi, Ankara, Kis 2001.

ÖZGÜL, Vatan, 1. Dünya Savasi’nda Erzincan Cephesi Ile Ilgili Yeni Belgeler, Balabanlilar ve 3. Ordu Arasindaki Baglanti (1) (Ocak 1916-Temmuz 1916), Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, 17. Sayi, Ankara, Ilkbahar 2001.

3. KAYNAK KISI:

GÜLSEN, Müslüm, yas: 66


EK 1

Muhterem Gül Aga

Mektubunu aldim. Maiyetinizle yaptiginiz fedakârane muharebattan dolayi son derece memnunum. Düsmanin su günlerde yaptigi baskin ve taaruzlar sizi kat’iyyen müteessir etmesin. Birkaç güne kadar gelecek mühim kuvvetlerimizle düsmani yine insaallah tard edecegiz. Müsterih olunuz.

Senin simdilik mücahidin basindan ayrilmani muvafik görmüyorum. Bir hafta daha sabir ediniz ve sonra sizi buraya aldiracagim. Cümlenizin gözlerinden öper ve selami mahsus eylerim. 29 Haziran 1332

Ordu Kumandani

Mehmet Vehip

Hamiyetli ve Fedakar Hemsehrim Gül Aga’ya

Allah yüzünüzü ak sa’yinizi meskur etsin. Kürtlerin pek ..... olduklari gibi sizin gibi büyük kalpli büyük fedakarliginizin da bulunmasi sayani sükrandir. Insaallah son hesapta sizin mi yoksa o takimlarin mi hesabi dogru oldugu anlasilacaktir. Sizin için gerek Malatya’da gerek Harput’ta arzu edilen yerde iskan için yer var ve hazirdir. Hozat’a gelmek üzre simdiye kadar din ve namusu ile hizmet eden Seyit Riza’ya malumat vererek onun muaveneti ile Hozat’a kadar geliniz. Hozat’ta gerek Jandarmadan ve gerek civardaki firkadan muhafaza ile Harput’a gelmeniz mukarrerdir. Insallah Ruslarin on bes güne kadar Erzincan’dan çekildikleri tebsiratini alirisiniz. Olvakit ak yüzle karayüz tabii belli olur. Azizim agam. 20 Temmuz 1332

Vali Sabit


EK 3

Mamuretülaziz Vilayeti

Tahrirat Kalemi Numara

355

Asvan’da Selepur Nahiyesi Müdürü Gül Aga’ya

Bulundugunuz Asvan karyesi ve civarinda firari ve bakayanin takip ve derdesti için gerek siz ve gerekse biraderleriniz memur tayin edildiginizden bu hususta ibrazi faaliyeti ile takibat icrasina himmet eylemeniz tavsiye olunur. 31 Agustos 1332

Elaziz Valisi

EK 4

Numara

162


Erzurum muhacirlerinden olup Tercan harbinde 3. Orduya pek büyük fedakarlik eden Balaban Asireti reisi Gül Aga’nin Elbistan’dan kendi iaseleri için mübayaa edecekleri erzakin Arga’ya gelmesine hiçbir taraftan mümanaat ve müdahale edilmemesini mübeyyin ve sikadir. Itâ kilindi. 18/11/1333


EK 5

Malatya 23/11/1333

Balaban Asireti Reisi Gül Aga’ya

Efendim

Vehip Pasa hazretleri tarafindan gönderilen üçyüz lira geldi. Postahanededir. Cinsine baktirmadim. Ne olursa olsun size teslimi vazifemdir. Bir defa daha zahmet ederek Malatya’ya gelirseniz hem bu is bitmis olur ve hem de görüsürüz. Çünkü bana parayi Gül Aga’ya veriniz telgrafla bana yaziniz emir buyurmuslardi. Ben simdi cevap vermek mecburiyetindeyim. Herhalde bugün yarin gelirseniz çok memnun bulunurum. Selamlar takdim eder ini.

Talimgah Kumandani

Binbasi Ahmet Ali


EK 6

Telgrafn

3 ncü Ordu No:89

Kelimesi :50

14497

Malatya’da Balaban Asireti Reisi Gül Agaya

c. 28/11/1333

Elbistan, ordunun mintikasi haricin de bulundugundan mahalli meskürdan tedarik edilecek zahire için muktezi ve sikanin itâsi gayrimümkün bulundugunun maalesef beyan eylerim.

1/12/1333

3. Ordu Kumandani

Ferik Vehip

EK 7

Azizim

Mektubunuzu aldim. Tesekkür ederim. Seyhzade Necip Efendiye teshilat ibrazi hakkinda Harput Vilaye tine yazilmistir.

Muhabbtele gözlerinizden öperim efendim. 30/11/1333

Üçüncü Ordu Kumandani

Ferik Mehmet Vehip


EK 8

l5 Numara8 .

Ordu 3 1083/20 3. Ordu Kumandani

14779 Vehip

Malatya’da Balaban Asiret Reisi Ali

Bey’e Ihtiyacat-i haziranizin tehvinini bu kerrede Elaziz vilayetine yazilmistir.

6/12/1333

3. Ordu Kumandani

Ferik Vehip


EK 9

Telgraf

Vasita Merkezi: Malatya

Tarih :3/10/1333

Saat: 8.35

Memur: Dursun

Kafkas Grubu:

2448 saat: 6.35 Arga Kaymakamligi Vasitasi ile Ba iaban Asireti Reisi Gül Agaya Mahî Mart besinci Cuma günü Malatya’da bulunacagim. Görüsülmek üzere behemahal geliniz. 3/10/1333

4/M. Gül Aga’ya

EK 10

3. Ordu 1267/30

Argada Balaban Asireti Reisi

Gül Ali Aga’ya

Temini iase ve esbabi istihrahatiniz hususu Harput vilayetine yazilmistir.

8/11/1332

3. Ordu Kumandani

Vehip

EK 11

Telgraf

Sira :9


Kelime:44

Üçüncü Ordu 141 5/60

Agca Dag’da Viran Karyesinde Balaban Asireti Reisi Gül Aga’ya

Malatya talimgâh kumandani Ahmet Ali Bey’e üçyüz liranin tarafiniza ita olunmasi hususu yazilmistir. Bilmüracaa ahziyle itasi ve mebaligi mezkûr ile yaz mevsimine kadar idare olunma si ve kafi gelmedigi takdirde daha bir miktar gönderilmek üzere keyfiyetin isari. 9/11/1333

3. Ordu Kumandani

Ferik Vehip Mehmet

EK 12

Arga Ahzi Asker Subesi Riyaseti Aliyesine

Numara

162

Balaban Asireti reisi Gül Aga’ya üçüncü ordu erkani harbiyesi riyasetinin 13 Kanuni Sani 1334 tarih ve 338 numarali tahriratiyla mevrut ye besinci rütbe den bir kita mecidi nisan-i zisani mercûdur. Mumaileyh Arga köylerinde iskan ettigi haber alinmis oldugundan mezkur nisanini alniak üzre ya kendisinin veya hut mutemet bir adaminin gönderilmesinin Gül Agaya teblig ve tefhinii maruz- dur. 28 Kanuni Sani 1334

Malatya Sube Reisi

Hasan Hüseyin

EK 13

Suret

268

Arga Subesi ne

Akçadag havalisinde muhacereten sakin bulunan Erzincan Balaban Asireti efradindan sinni mükellefiyet dahilinde bulunan eshasin simdilik taht-i silaha alinmasi üçüncü ordu kunadanliginin is’arina atfen kol ordunun emri iktizasindadir. 4/Mart11 334

Firka 18. Kalem Reisi Vekili Ziver

EK 14

Erzurum

497

Erzincan Mutasarrifligi’na

10/7/1336 ve 1491 tele. Kop daginda menkub hayvanatin istirdati hakkinda muvaffakiyeti alileri mucibi tesekkürdür. Sahiplerinin livaya izamlari mahallerine yazilmistir. Mütebaki hayvanatinda zahire ihraci için icabedenlere emir buyrulmasi mercudur.

7/8/1336


Vali Vekili

Kazim

Erzincan Jandarma Bölügü Kumandanligi

Erzurum Vali vekaletinin tesekkürati ve 15. Kolordu Kumandanliginin takdiratini maalen iki kita telgraf merbuttur. Selepur takimi kumandani ve maiyeti efradile Mehmet Aga müfreze sine teblig ve tefhimile iadesi ..... kilinir. 10/ Agustos/1 336

Jandarma Taburu Kumandani

Binbasi Adil Nisa

Aslina uygunlugu tasdik olunur.

18/8/1336

Selepur Jandarma Tabur Kumandan

EK 15

Erzurum adet

922/3513

294/100

Erzincan Mutasarrifligina

1) 29/7/1336da Bayburttan ahali vesait ile Karabiyik’a sevk edilen erzak kafilesine Kop Dagi üzerinde tecavüz ve erzakla hayvanati gasp eden sakiler, Erzincan Selepür jandarma takiminin ciddi takibati sayesinde Miti köprüsün de müsademeye mecbue edilerek üç saat kadar devam eden müsademe neticesinde mezkûr kafile kiracilarinin öküzleri ile Karakulak nahiyesinin yolcularina ait onalti merkep ve yirmi bir öküzün istirdat edildigi anlasilmistir.

2) Fukarayi ahalimizin hukuk-i han melerine tecavüz eden sakilere iyi bir ders-i ibret vermek sureti ile ibrazi fedakâr eden mezkûr jandarma takimi zabit ve efradi ile Balaban Asireti rüesasindan Mehmet Aga müfrezesine beyani takdiran eylerim. Erzurum, Trabzon vilayetine Erzincan mutasarrif ligina, Bayburt kaymakamligina firka 1 7 kalem riyesetine yazilmistir.

15. Kolordu Kumandani

Kazim

EK 16


Azizim Efendim

Beyan-i taziyeti hâvi keremnamenizi seri-l dest-i tevkire aldim. Ibraz buyrulan muhabbet ve mevâlata amîk tesekkürle hatm-i güftar ederim efendim. 21/Mart11 338

Mustafa Pasa Oglu

Alisan

EK 17

Selepür Nahiyesi Müdürü Kamer Efendiye

Muhterem Kamer Efendi

Asiretinizin ve ecdadinizin insani fikirlerle hükümetimize sebkeden hizmeti vataniyesini isitmekle beraber geçenlerde en buhranli bir devreye girmis olan ekrahvali malumesinde asiretinizin gösterdigi celadet ve hükümete karsi mutaavat mutlakasini görmekle asiretinizi idare eden efrad-i ailenize medyunu sükraniz. Iste zat-i alinize ve efrad-i ailen izden muhterem agalarimiza karsi hasil olan itimada istinaden berveçhi zir hususatin temin ve istikmalini rica ederim.

Yedi aydan beri tesekkül eden alayimiz efradina bu ana kadar hükümet tarafindan çarik, çorak, çamasir, elbise gibi melbusat ve muktezi techizat verilmedigi gibi yedi ayda bir maas verilmis oldugu malumunuz ve her gün gözünüzün önünde bulunan efradin perisanligi meshudunuzdur. Vatani hizmetleriniz meyaninda alayimiza da bir muavenet-i insaniyede bulunmak üzre evvelce Sörperan, Çaykomu ve Sansa’daki müfrezelerimiz asiretiniz kurasi tarafindan tavizen verilen ve aynen ahaliye tevzi edilmek üzere iadesi mukarrer olan hububat vesairenin furuhtuyla alay efradina yeksenak baslik yemeni imal ettirmek üzre ahali yedinde bulunan muzabit miktarinin alayimiz namina teberru edilmesini ve keyfiyetin makama arzi ile beraber isbu hububat furuht ve efrada baslik imal ettirmek üzre bir hey’etin buraya izamini rica eder ve muhterem agalara hürmetler takdim eylerim. 16/Tesrin-i Sani/1337

Süvari Jandarma Alay Kumandani

Binbasi Sevket


EK 18 Hinzori Karyesinde Halil Agazade

Pasa Bey’e


Balaban Asireti ile Abbas Usagi asireti efradi meyaninda pek eski zamanda hadis ve cümlesi teecile ugramis ve kaiden mütevellit husumetin bugüne kadar devami hükümet-i zailenin eseri ihamlidir. Buna hükümet-i cumhuriye katiyen kail degildir.

Halkin meyanelerinde mütehaddis vekayi-i hal ve kendilerini teelif etmek köy ve hanelerinden ayrilanlari yerlerine iade etmek hükümet-i cumhuriyenin siari ve en büyük arzusudur. Hükümetimizin bu arzuyu ailesine teban her iki tarafi kazanin Brastik karyesi civarindaki Bük mezrasinda toplayarak teelif etmek istiyorum. Zatinizda bu arzuya ittibaen gelmenizi ümit ve rica ederim efendim. 23/9/1 928

Plümür Kaymakami

Y. Ziya

Takdirname’nin latin harfleriyle yazilisi:

“Onbesinci Kolordu Kumandanligi

Erkani Harbiyesi Hususi

Numarasi: 6157

Erzurum

17/10/1336

Onbesinci Kolordu Kumandan Vekili Miralay Kazim Bey tarafindan

Takdirname

Erzincan Hinzori karyesinden Gül Aga ogullarindan asiret reisi Halil oglu Mehmet Aga, otuz nefer maiyeti ile bir hüsnü ali dindarane ve cesurane bir gayret-i vatanperverane ile Sansa Bogazini temin ettiginden ve Trabzon vilayeti dahilinde gasp edilen hayvanati maiyeti müfrezesi tarafindan istirdat edildiginden göstermis oldugu gayret ve hamiyet sayani taltif ve tahsin ve evlat ve ahfadinca da bir yadigar-i kiymetdar gibi hifzedilmek üzere isbu takdirname îtâ kilindi.

Onbesinci Kolordu Kumandan Vekili

Miralay Kazim”

1921 yilinin ilkbaharinda Koçgiri ayaklanmasi bas göstermisti. Bu aya lanmaya Koçgiri asiretinin haricinde baska birkaç Dersim’li asirette Erzincan ve Plümür yönlerinden Dersim’e katilmak üzere Kuzeydoguya dogru yola çikmisti. Koçgiri’li Haydar 24 Nisan 1921 tarihinde 2000 kisilik bir kuvvetle. Haydarin plani Kureysan ve Balaban Asiretleri içerisinden Plümür, Mamahatun geçitlerinden asarak Dersim’e girmekti. Nuri DERSIMI’nin iddiasina göre Haydar, Kureysan’lilarin sinirina geldiginde yardim görmeyi umuyordu Baki ÖZ’de bu beklentinin varligini teyid ediyor. Ancak olay Haydar’in umdugu gibi gerçeklesmiyor. Kureysan lideri Kör Paso Haydar’i engelliyor. Baki ÖZ, bu olaydaki Kureysan liderinin Boybeyi Aga oldugunu bildiriyor ve söyle devam ediyor:

“Yörenin Alevi asiretleri M. Kemal’in ulusal hareketine bagliliklarini korudular. Yöre asiretleri bozlan Koçgiri ayaklanmacilarinin Dersim’e kaçmasini da önlemislerdi. Firat Köprüsünün hükümet güçlerince tutulmasi üzerine Balaban Asireti Baskani Mehmet (Muhsin) Aga’dan yardim istemislerse de reddedilmislerdi .“ Ancak bu dönem içinde Balabanlilar’dan (büyük olasilikla Mehmet Aga tarafindan) ayaklanmada adi geçen Koçgirili Mustafa Pasa oglu Alisan Bey’e yollanan bir telgrafta bassagligi mesaji göze çarpiyor. Kimin ölümü üzerine bu bassagligi mesajinin gönderildigini tespit edemedik. Gül Aga’nin oglu Selepür Nahiyesi Müdürü Kamer Efendi’ye, Koçgiri ayaklanmasi sonrasinda (16 Kasini 1921 tarihinde) gönderilen yazidan, Balabanlilar’in ayaklanma sirasindaki tutumunu net bir sekilde görebilmek mümkün.